- ALTIN MİRAS VAKFI
- ANKARA BÖLÜMÜ
1 EYLÜL 1991 ÖZBEKİSTAN’IN BAĞIMSIZLIK GÜNÜ -Süleyman MERDANOĞLU*  Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Özbekçe, Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi, diğer ismiyle Özbekistan SSC, 1917 Ekim Devrimi ile kurulan Sovyetler Birliği'ni oluşturan 15 cumhuriyetten biriydi. Cumhuriyet, 1924 yılında kuruldu. Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti ve Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti kaldırıldı ve bu topraklarda 27 Ekim 1924 tarihinde Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Özbekistan SSC) oluşturuldu. Bölge, beş ayrı Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine bölündü. Bir sonraki yıl Özbekistan SSC, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği cumhuriyetlerinden biri oldu. 1925 yılında, Orta Asya'da siyasi birimlerin sınırları etnik unsurlar dikkate alınarak Bolşevik lider Vladimir Lenin'in hükûmetinde Milliyetler Komiseri olarak görev yapan Joseph Stalin tarafından belirlendi. 1928 yılında başlayan arazileri devlet çiftlikleri hâline kolektifleştirme, 1930'ların sonunda kadar devam etti 1929 yılına kadar Tacikistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti bağlı olan Özbekistan SSC o yıl bu cumhuriyetten bağımsız hâle getirildi. 1930 yılında başkent, Semerkand şehrinden Taşkent şehrine taşındı. 1936 yılında, Sovyetler Birliği'ndeki ulusal sınırlandırılmanın son aşamalarında Kazakistan SSC'den alınan Karakalpak Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Özbekistan SSC'ye katıldı. II. Dünya Savaşı'ndan sonra bazı toprak ve araziler, Kazakistan SSC ve Özbekistan SSC arasında birkaç kez el değiştirdi. 1937-38 yıllarındaki Büyük Temizlik sırasında sözde milliyetçi bir grup insan, "ilk başbakan Feyzullah Hocayev de dâhil olmak üzere" idam edildi. Özbekistan topraklarında ve idari sisteminde 1920 ve 1930'lu yıllarda pek çok düzenleme yapıldı. 1939 yılında yapılan nüfus sayımında ülkenin nüfusu 6.271.269 olarak tespit edildi. II. Dünya Savaşı sırasında, birçok sanayi kuruluşu güvende tutulmak için, SSCB'nin batı bölgelerindeki savunmasız yerlerden Özbekistan SSC'ye taşındı. Ruslar, Ukraynalılar diğer milletlerden çok sayıda insan cumhuriyet değiştirerek bölgeye geldi. Özbekistan SSC, Mihver güçleri ile iş birliğinden şüphelenilen bazı etnik grupların Joseph Stalin tarafından tehcir ettirildiği yer oldu. Bu etnik gruplara Koreliler, Kırım Tatarları, Çeçenler ve çok sayıda etnik grup dâhildi. Sovyet döneminde, Komünist yetkililerin din karşıtı çalışmaları için bir odak noktası oldu. Hükûmet camileri kapattı ve din okullarını din karşıtı müze hâline getirdi. Okuma-yazma kırsal kesimler de dâhil olmak üzere her yere yayıldı. 1917 yılında nüfusunun çok küçük bir bölümü okuma yazma bilen ülkede okuma yazma yüzdesi Sovyetler Birliği döneminde %100'e ulaştı. Bir başka önemli gelişme, gelecekte felakete etkisi olan pamuk üretimini artırmak için 1960'ların başında başlatılan çalışmalar oldu. Pamuğun suya ihtiyaç duyması ve suyun Amu Derya ve Aral Denizi'nden karşılanması ekolojik felakete giden yolu açtı. Komünist Parti 1990 yılına kadar Özbekistan SSC'nin tek yasal partisi oldu. Özbekistan Komünist Partisi birinci sekreteri ya da başkanı sürekli bir Özbek oldu. Şerif Raşidov, 1958-1983 yılları arasında bu görevi en uzun süre yürüten lider oldu. İslam Kerimov, 1989 yılından bu yana Özbekistan Komünist Partisi lideri ve bu partinin değişmesinden de sonra ortaya çıkan Demokratik Halk Partisi (PDP) başkanı olarak 1990 yılında Özbekistan SSC başkanı oldu. 1991 Mart’ında Özbek seçmenlerin büyük çoğunluğunu Sovyetler Birliği’nin parçası olarak kalmaya ikna etti Sovyetler Birliği'nin dağılma sürecinde 17 Mart 1991'de yapılan referandumda Özbek halkının %94,73'ü Sovyetler Birliği'nde kalma yönünde oy kullandı. Ancak referanduma göre 20 Ağustos'ta birlik anlaşması imzalanması gerekirken 19 Ağustos 1991'de Moskova'da gerçekleşen darbe girişimi anlaşmanın iptal edilmesine sebep oldu. Darbe girişimi diğer cumhuriyetler gibi Özbekistan'ın da ayrılığa yönelmesine sebep oldu. Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Kurulu tarafından Cumhurbaşkanı olarak seçilen İslam Kerimov, Ağustos 1991’de Sovyetler Birliği’ndeki başarısız darbe girişiminden sonra Özbekistan parlamentosu 31 Ağustos 1991’de Özbekistan’ın istiklalini ilan etti 1 Eylül 1991 tarihinde ülkenin ismi, resmen 26 Aralık 1991 tarihine kadar Sovyetler Birliği'nin bir parçası olarak kalan Özbekistan Cumhuriyeti olarak değiştirildi. Sovyetler Birliği'nin çöküşü ile Özbekistan adıyla bağımsız ülke oldu. İslam Kerimov ülkenin bağımsızlığını ilan etmesinin ardından ilk demokrasi hareketini başlatmıştı.29 Aralık 1991’deki cumhurbaşkanı seçimini kazanarak, ülkesinde Özbekistan Komünist Partisi kendisini lağvederek Demokratik Parti adını almıştır. Özbekistan’ın istiklalini ilan etmesinde büyük emeği geçmiş olan İslam Kerimov ülkenin ilk Cumhurbaşkanı oldu. İslam Kerimov Kimdir ? İslam Kerimov (Özbekçe: Islom Abdug'aniyevich Karimov; 30 Ocak 1938, Semerkant’da doğdu. Bağımsız Özbekistan Cumhuriyeti’nin kurucu Devlet Başkanı Kerimov SSCB'ye ait bir yurtta yetişip, daha sonra Taşkent'te makine mühendisliği ve iktisat bölümlerini okudu. 1960’da mühendislik derecesiyle teknik üniversiteden mezun oldu ve Sovyetler Birliği’ndeki bazı sanayi kollarında çalışmaya başladı. 1964 yılında Komünist Parti'ye katıldı. Devlet idaresine geçmeden önce mühendis olarak uçak sanayisinde çalışmıştı. Daha sonra Özbek Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin devlet planlama komitesinde işe giren Kerimov, ekonomi derecesi de aldı ve 1983’te Özbek Sovyet Devleti’nin maliye bakanı oldu. 1983 ve 1986 yılları arasında Maliye Bakanı ve Başbakan Yardımcısı olarak görev aldı. Adı yolsuzluk ve rüşvete karıştığı için 11 Ağustos 1984'te KGB tarafından Mayıs 1987'ye kadar gözaltı hapsinde tutuldu. 1989'da Özbekistan SSC'de Komünist Parti'nin Birinci Sekreteri oldu. Devlet yönetiminde aldığı çeşitli görevler ardından 24 Mart 1990'da 'ye Özbekistan’ın Sovyet dönemi (SSCB) parlamentosunda Özbekistan Cumhurbaşkanı seçildi 29 Aralık 1991'de, Özbekistan'ın ilk seçimlerinde %86 oranında oy alarak Özbekistan Cumhuriyeti'nin ilk Devlet Başkanı seçildi. 1991'de SSCB dağıldıktan sonra 31 Ağustos 1991'de Özbekistan'ın bağımsızlığını ilan etti. 1991 Aralık’ındaki cumhurbaşkanlığı seçimlerine sadece birkaç muhalif partinin adayının katılmasına izin verildi. Kerimov, oyların %86‘sını alarak seçimi kazandı bağımsız Özbekistan’ın ilk cumhurbaşkanı olarak seçildi. Ancak uluslararası gözlemciler, seçimlerin geçerliliği konusunda ciddi şüphelere sahipti. İnsan Hakları Gözlem Örgütü, seçimlerin hileli olduğunu bildirdi. Özbek Cumhurbaşkanı İslam Kerimov Türkiye’ye Geldi Cumhurbaşkanı olduktan sonra 22-24 Aralık 1991 tarihleri arasında ilk defa Türkiye’yi ziyaret eden Özbekistan Devlet Başkanı İslam Kerimov, yaptığı çeşitli açıklamalarda Özbekistan’ın izleyeceği yol hakkında kısaca şu açıklamada bulundu: “Eğer Türkiye bize destek olursa, Özbekleri bundan sonra kimse boyunduruk altına alamaz... Atatürk İlkeleri, bizim Özbekistan’da yapmak istediklerimizle paraleldir. Ben Atatürk’e hayranım, ve O’nun Türkiye’de başardıklarını Orta Asya halklarının da başaracağını ümit ediyorum. Ben, Türk halklarının birliği düşüncesini savunuyorum. Bu birlik mutlaka gerçekleşmelidir. Politik bir birlikten ziyade ekonomik bir birlik kurulabilir. Bunun adına Türk Ortak Pazar’ı da diyebilirsiniz.” İki Cumhurbaşkanı’nın Çankaya Köşkü’nde yaptıkları ortak basın toplantısında Kerimov, Özbekistan’ı tanıyan ilk ülkenin Türkiye olmasından derin memnuniyet duyduğunu vurguladı ve “Bu anlaşmalar işbirliğimizin temelini oluşturuyor. Bizde, bunların eksiksiz uygulanması yönünde siyasî, ekonomik ve hukukî irade bulunmaktadır. Özbekistan artık egemen ve bağımsız bir devlettir. Kendi siyasetini kendisi tayin edecektir...”dedi. (Sabah Gazetesi Türki Cumhuriyetleri dizisi 1992) KAYNAKLAR: 1-Özbekistan Kılavuzu-Süleyman Merdanoğlu-Nasriddin Muhammadiev-1997 Ankara 2- Sabah Gazetesi Türki Cumhuriyetleri dizisi 1992 3- https://arboblar.uz/uz/people/karimov-islam-abduganievich 4- https://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%96zbekistan_Sovyet_Sosyalist_Cumhuriyeti ___________________________________________________ *Süleyman MERDANOĞLU (merdanogluslm@gmail.com) Özbekistan Uluslararası Altın Miras Vakfı Ankara Bölümü Başkanı
|
|
81 kez okundu
YorumlarHenüz yorum yapılmamış. İlk yorumu yapmak için tıklayın |